Aziatische hoornaar

• Nesten die een acuut steekrisico inhouden (dicht bij voordeuren, terrassen, speelplaatsen…) en die dus snel moeten verwijderd worden, worden best gemeld via het nationaal wespenloket van de brandweer.
• Opgelet: Doe steeds een beroep op brandweer of professionele bestrijders om nesten van Aziatische hoornaar te bestrijden, doe dit nooit zelf!

• Meld het nest eenvoudig en registratieloos via Vespa-Watch. Dat is het Vlaams meldpunt voor nesten van Aziatische hoornaar in functie van zowel monitoring als onderzoek.
• Je melding wordt nagekeken, waarbij er wordt nagegaan of het wel degelijk om Aziatische hoornaar gaat en of dit nest al gemeld werd door iemand anders. De verwerking kan enkele dagen duren.
• Wat er daarna gebeurt, hangt af van de locatie van het nest:
  • Privédomein (je tuin, woning…): Bestaat er in jouw provincie een werking voor de verdelging van het nest?
    • Ja: Je melding wordt door Vespa-Watch naar de juiste instanties gestuurd via de provincie en wordt na enige wachttijd kosteloos bestreden.
    • Nee: Dan heb je de keuze of je het nest wil laten bestrijden of niet. Je kunt hiervoor contact opnemen met een erkende private verdelger. In sommige gevallen doet je gemeente mee aan een kostenvergoeding wanneer je je nest laat bestrijden. Informeer je dus bij je gemeente.
  • Openbaar domein (bv. plein, speeltuin…): De gemeente is zelf verantwoordelijk voor nesten op eigen grondgebied.
  • Natuurgebied (bv. Natuur en Bos, Natuurpunt…): De vereniging of het agentschap is zelf verantwoordelijk voor nesten op eigen grondgebied.

• Individuele werksters kun je melden op www.waarnemingen.be. Die meldingen worden niet gebruikt voor verdelging maar zijn interessant voor onderzoek.

De Aziatische hoornaar is groter dan een honingbij en een wesp, maar kleiner dan zijn Europese naamgenoot (zie de figuur hieronder). Je kunt de twee hoornaars verder onderscheiden dankzij hun kleurpatroon. De Aziatische hoornaar heeft een zwart achterlijf, met een (donker)geel deel, en gele pootjes. De Europese hoornaar is overwegend roodbruin, waarbij de meeste achterlijfsegmenten geel gekleurd zijn. De tekening hieronder geeft een goed beeld. Twijfel je nog? Op Vespa-Watch worden alle kenmerken duidelijk.

De Europese hoornaar is een inheemse en nuttige soort met een plaats in ons ecosysteem. Daarom raden wij aan om hem te laten leven als er geen hinder is. Als invasieve uitheemse soort is de Aziatische hoornaar wel potentieel schadelijk. Daar moeten we dus in bepaalde gevallen actie tegen ondernemen. Door deze verschillen binnen onze natuur is het uiterst belangrijk om de twee soorten van elkaar te onderscheiden om zo de juiste acties te ondernemen.

De Aziatische hoornaar (Vespa velutina nigrithorax) komt oorspronkelijk voor in Zuidoost-Azië. Ze zijn voor het eerst in Europa gespot in 2004 in Frankrijk. Dat was naar alle waarschijnlijkheid het gevolg van koninginnen die overwinterden in vrachtschepen uit China. Eenmaal binnen de Europese grenzen heeft de hoornaar zich via het luchtruim verspreid naar andere landen. De eerste Aziatische hoornaar in België werd in 2011 gespot, het eerste nest in 2016. Sindsdien is de soort aan een indrukwekkende opmars bezig in Vlaanderen.

Hoornaars leven in een nest. Zoals andere eusociale insecten vormen ze een kolonie met een strikte taakverdeling, die bestaat uit verzamelen van voedsel, bouwen en verdedigen van het nest, voeden van de larven… De vier bouwstenen die instaan voor een levendige kolonie en dus ook voor de instandhouding van de soort zijn water, hout, suikers en eiwitten. Elk levend wezen heeft water nodig, dat spreekt voor zich. Hout is nodig voor het maken van hun nest, dat bestaat uit een papieren schil. Als laatste zijn er nog de suikers en eiwitten die nodig zijn als voedsel om te groeien en te overleven.

© J. Haxaire

Het voedsel van de Aziatische hoornaar bestaat zowel uit suikers als eiwitten.

• Wanneer de koningin in de lente uit haar winterslaap komt, bestaat haar dieet voornamelijk uit suikers. Die haalt ze uit nectar van bloemen, sappen van bomen en fruit.
• In de loop van de zomer en herfst, wanneer de kolonie zich uitbreidt, verandert het dieet naar eiwitten die ze halen uit de spieren van honingbijen, andere wespachtigen, vliegen, spinnen…

• Maart-april: Vanaf de lente ontwaakt de bevruchte koningin uit een winterslaap. Haar eerste taak bestaat uit het maken van een klein embryonest op een beschutte plaats om eitjes in te leggen. Een belangrijk aspect van deze fase is dat de stichtende koningin niet noodzakelijk de koningin is die tot het eind van het jaar in het nest zit. In deze fase is er veel concurrentie bij koninginnen en verstoten ze elkaar van hun nest. Dat gedrag noemt men ‘queen usurpation’. De koningin staat in voor het grootbrengen en het verzorgen van de resulterende larven tot ze volwassen zijn. Dat zijn de eerste werksters, vrouwelijke hoornaars die de kolonie verder uitbouwen. Deze voorjaarswerksters zijn ook kleiner dan de werksters van later op het jaar.
   
• © Food and Environment Research Agency

  
  Mei-juni: Dat embryonestje groeit uit tot een primair nest dankzij de hulp van de vele werksters. De koningin verlaat het nest niet meer. De kolonie heeft nu vooral meer nood aan eiwitten dan aan suikers. Dit nest is vaak niet groter dan een tennisbal, maar kan geleidelijk aan voetbalproporties aannemen. Deze nesten worden dicht bij de grond of maximaal op enkele meters hoogte gebouwd in struiken of hagen maar ook in schuren, onder afdaken... Deze nesten hebben de grootste impact naar potentieel steekgevaar, maar zijn ook het eenvoudigst te bestrijden.
  
  
  
  
   
• © M. Duret

  
  Juli-augustus: Vanaf de zomer wordt, in regel, het primaire nest laag bij de grond verlaten en verhuizen ze naar een groter en hoger gelegen secundair nest. Die nesten vind je vaak terug in boomtoppen, maar ook onder een daknok, in een schuur of een haag. Deze nesten bestaan uit een papieren schil die een diameter van 1 meter kan bereiken. In deze fase verwerkt het nest grote hoeveelheden eiwitten en heeft het de grootste impact op de omgeving, meer bepaald op honingbijen en andere insecten die als prooi worden beschouwd. De verdelging ervan vereist expertise en gespecialiseerd materiaal, en is vaak kostelijk. De bestrijding van Aziatische hoornaar focust daarom het best op de primaire nesten, zowel vanuit het oogpunt civiele bescherming als het vermijden van secundaire nesten.
   
• Oktober-november: In het najaar ontstaan er zowel nieuwe koninginnen als mannelijke hoornaars of darren. Nadat ze gepaard hebben, zoeken de bevruchte koninginnen naar voedsel en zoeken ze een warm plekje op om de winter door te brengen. Ze nestelen zich onder de grond, in schors, tussen houtstapels... Dat kan dicht bij het vorige nest zijn of vele kilometers verderop. Aangezien één nest gemiddeld 250 koninginnen voortbrengt en er daarvan 1-10% overleeft, groeit de populatie enorm snel.
   
• December: Het resterende nest, dat bestaat uit werksters en darren, sterft uiteindelijk uit. Het verlaten nest blijft hangen en wordt het volgende seizoen niet opnieuw gebruikt. Ze maken elk jaar een gloednieuw nest.

Zoals alle andere bijen en wespen kan de hoornaar de mens ook steken. Wanneer je te dicht bij een actief nest komt of je voert snoeiwerken uit dicht bij een nest, voelen de dieren zich bedreigd en zullen ze zich verdedigen. Zo kun je weleens gestoken worden.

• Dat gevaar is het grootst bij primaire nesten die laag hangen, in de lente dus.
• Secundaire nesten hangen meestal in hoge boomtoppen en vormen zo een minder groot probleem tijdens de zomer.
• Een hoornaar die op zoek gaat naar voedsel tijdens de herfst vormt een minder groot gevaar voor de mens.
• Nadat de koninginnen zijn uitgevlogen en de rest van het nest sterft, vormt dit inactieve nest geen gevaar meer. Het verlaten nest dat je vaak goed kunt spotten in de winter, wanneer de bladeren van de bomen vallen, ziet er dus best indrukwekkend uit maar is eigenlijk ongevaarlijk.

Zoals alle wespen- en/of bijensteken kun je bij een steek van de Aziatische hoornaar drie soorten reacties krijgen: een lokale, toxische of allergische reactie. Meer informatie vind je op de website van het Antigifcentrum.

In 2016 is het eerste nest ontdekt in Vlaanderen in West-Vlaanderen. Ondanks aanzienlijke verdelgingsinspanningen is de soort sindsdien aan een exponentiële groei bezig. Dat is niet ongewoon voor een nieuwe soort. Na deze groeifase volgt een plateaufase waarbij de populatie stabiel blijft. In 2023 zijn er in totaal 6416 nesten van de Aziatische hoornaar gemeld in Vlaanderen. Voorlopig zijn de meeste nesten terug te vinden in Oost- en West-Vlaanderen. De soort verspreidt zich geleidelijk aan naar het oosten. De verspreidingskaart hieronder geeft de groei vanuit het westen duidelijk weer (laatste update 16/10/2023).

De Aziatische hoornaar is een cultuurvolger. Dat betekent dat hij zich voornamelijk in stedelijk of randstedelijk gebied ophoudt. Huidige data uit Vlaamse context tonen aan dat slechts een fractie van de Aziatische hoornaars terug te vinden zijn in natuurgebied. Daarnaast is deze hoornaar een generalistische predator. Dat houdt in dat hij jaagt op alles en vooral op wat veel in de omgeving aanwezig is. In Vlaanderen is dat de gedomesticeerde honingbij. Ook in Azië jaagt de hoornaar voornamelijk op honingbijen, maar de bijen daar hebben een verdediging ontwikkeld, in tegenstelling tot Europese honingbijen. Daardoor komt hij in conflict met de imkerij. De Aziatische hoornaar zal jagen bij druk bezochte bloeiende planten zoals klimop en cotoneaster. Een kolonie kan in een seizoen tot 11 kilo aan insectenbiomassa verwerken.

Een kolonie begint steeds met een koningin in het voorjaar (zie levenscyclus). Die overwinteren meestal ondergronds en komen tevoorschijn wanneer het opnieuw warm begint te worden. Natte winters zijn vaak slecht voor de Aziatische hoornaar. Een koningin zal een beschutte plek zoeken om haar nest op te starten. Dat kan in een struik of een haag, maar ook onder een afdak of in een tuinhuis. Vanaf de zomer zal de kolonie een groter nest (tot 1 meter diameter) bouwen ergens in een boomtop (tot >30m).

Vespa-Watch is het Vlaamse meld- en informatieplatform voor de Aziatische hoornaar. Het is ontwikkeld door het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek (INBO) en wordt nog steeds door hen beheerd. Dit platform is initieel in het leven geroepen als citizen science-project om de soort op te volgen. Samen met de evolutie van de populatie van Aziatische hoornaar wordt Vespawatch ook steeds verder ontwikkeld voor het beheer van de soort. Particulieren, besturen, verdelgers… kunnen zich steeds richten tot Vespa-Watch voor informatie. Alle te verdelgen nesten (en bij voorkeur ook niet te verdelgen nesten) moeten worden gemeld via Vespa-Watch. Vespa-Watch is zelf geen verdelgende instantie en spoort ook geen nesten op. De gelijknamige ‘Vespawatchers’, die wel nesten opsporen, zijn niet verbonden aan het platform of aan de Vlaamse overheid.

De grootste impact situeert zich onmiskenbaar bij de imkerij. Recente studies tonen aan dat het dieet van Aziatische hoornaars van 40 tot 75% uit honingbijen bestaat. De Aziatische hoornaar is dan wel een generalistische predator die jaagt op alles waarop hij kan jagen, maar de soort is van nature uit gespecialiseerd in honingbijen. In zijn inheems milieu jaagt hij op Aziatische honingbijen, die een eigen verdediging daartegen hebben ontwikkeld. De Europese honingbij heeft die verdediging echter niet. Bovendien is onze Europese honingbij gedomesticeerd waarbij eigenschappen zoals agressie sterk onderdrukt zijn, wat ze vatbaarder maakt voor deze predator. Aziatische hoornaars zijn efficiënte jagers die bijenkolonies snel kunnen uitdunnen. Tijdens de jacht op de kolonie vliegen er ook minder bijen uit hetgeen bestuiving negatief beïnvloedt. Het uitvliegen kan zelfs helemaal stilvallen (‘foraging paralysis’).

De Aziatische hoornaar kan, zoals andere wespen, ook fruit aantasten. De aangevreten vruchten verliezen hun commerciële waarde, waarbij dus de fruitsector benadeeld kan worden. Dat is vooralsnog niet gemeld in Vlaanderen.

Het resterende deel van het dieet bestaat uit andere insecten. Dat zijn voornamelijk vliegen (bromvliegen, zweefvliegen…), andere wespensoorten, spinnen… Daarbij zijn al meer dan 150 soorten geïdentificeerd, maar de impact op de biodiversiteit wordt beperkt ingeschat. Momenteel is voor geen enkele van deze soorten op populatieniveau achteruitgang vastgesteld als gevolg van predatie door Aziatische hoornaar. Naast actieve predatie kan de Aziatische hoornaar ook andere effecten teweegbrengen. Door het creëren van een ‘landschap van angst’ kan hij de fitness van andere insectensoorten verlagen en door tijdens het jagen verstuiving te verstoren, kan dat ook effect hebben op de vruchtzetting. In Vlaamse context zijn er echter nog geen effecten vastgesteld rechtstreeks gelinkt aan de Aziatische hoornaar.

Ten slotte bestaat er ook het gevaar voor de volksgezondheid vanwege steekgevaar. Sociale insecten zoals inheemse wespen, honingbijen, hommels… hebben de eigenschap hun nest te verdedigen tegen potentiële bedreigingen. De Aziatische hoornaar doet dat ook en is daarbij niet agressiever dan onze inheemse wesp. De Aziatische hoornaar is echter wel agressiever dan de Europese hoornaar, hij is groter in aantal en is naast steken ook in staat om gif te spuiten, wat gevaarlijk is als men het in de ogen krijgt. De soort wordt ook agressiever bij hogere dichtheden.

De Aziatische hoornaar komt in tegenstelling tot de inheemse wesp niet spontaan in de buurt van mensen, maar wanneer hij een bedreiging interpreteert voor het nest zal hij dit verdedigen. Door het grotere aantal dieren en het hoger volume gif dat een hoornaar kan inspuiten in vergelijking met een gewone wesp, levert dat een belangrijk risico voor ongelukken. In de periode mei-juli maken ze primaire nesten in de buurt van menselijke activiteiten, zoals onder dakranden en in hagen. Die nesten bieden potentieel het meest risico om een aanval uit te lokken, bijvoorbeeld tijdens het scheren van een haag. Ook grasmaaiers of tractoren in de buurt van een nest kunnen een aanval uitlokken door het geluid en de vibraties. Voorzichtigheid in deze periode is dan ook ten zeerste aan te raden.

De steken van de Aziatische hoornaar zijn pijnlijk en potentieel gevaarlijk voor mensen die allergische reacties vertonen. Net zoals bij inheemse wespen kan een aanval dodelijk zijn als gevolg van talrijke steken of anafylactische shock. Mensen die gevoelig zijn, nemen best hun voorzorgen door bijvoorbeeld steeds een EpiPen adrenaline-injectie (op voorschrift) mee te nemen.

Van zodra de Aziatische hoornaar is vastgesteld in Vlaanderen zijn er snelle responsacties uitgevoerd in de hoop de soort te kunnen terugdringen. Tot eind 2022 is er vanuit de Vlaamse overheid een gebiedsdekkende bestrijding uitgevoerd waarbij minstens 80% van de gemelde nesten succesvol werden bestreden. Desondanks is de populatie zich blijven uitbreiden.

De soort is momenteel dan ook het vestigingsstadium van de invasie gepasseerd en wordt door het INBO momenteel als opkomend gecategoriseerd binnen het Vlaams Gewest (D’Hondt et al. (2022) PrIUS). Uitroeien is geen realistische optie meer. Als gevestigde soort valt de verdelging niet meer onder de verantwoordelijkheid van de Vlaamse overheid, maar onder die van iedere terreineigenaar of -beheerder. Desondanks zal de overheid bepaalde taken blijven opnemen om de impact van de soort te verminderen en de aanpak te ondersteunen. Daarom is er een beheerregeling opgemaakt waarin de doelstellingen, de verantwoordelijkheden en de methodes voor het beheer in Vlaanderen zijn vastgelegd.

De beheerregeling gaat niet langer uit van totale verwijdering van de soort, maar maakt de overgang naar een meer haalbare aanpak. De nadruk ligt op impactmitigatie en op gedeelde verantwoordelijkheid bij gebiedsdekkende bestrijding. Volgens die logica wordt ingezet op schadepreventie bij imkers en gerichte bestrijding door de brandweer in het kader van civiele bescherming. Het platform Vespa-Watch blijft het meldings- en informatiepunt voor Vlaanderen. Hier kan steeds de meest recente info omtrent alle aspecten van de Aziatische hoornaar worden teruggevonden. Met specifieke vragen rond biodiversiteit kun je ook bij Vespa-Watch terecht of bij het Agentschap voor Natuur en Bos. Met vragen over imkerij kun je aankloppen bij het Agentschap voor Landbouw en Zeevisserij. Verdelging moet altijd door een professionele verdelger gebeuren, die een bijkomende opleiding rond verdelging van Aziatische hoornaar heeft genoten. Een lijst hiervan vind je op Vespa-Watch. Verder besluit iedere terreineigenaar of -beheerder zelf om een verdelger aan te stellen om een nest te laten verwijderen op zijn/haar domein. Zo verdelgt Natuur en Bos nesten binnen het eigen patrimonium. Het is mogelijk dat lokale besturen of de provincie een tussenkomst aanbieden voor verdelgingen van Aziatische hoornaar. Het is ook mogelijk dat in jouw omgeving opsporing van Aziatische hoornaar wordt georganiseerd. Dat gebeurt op vrijwillige basis door ‘Vespawatchers’. Deze vrijwilligers zijn echter niet verbonden met Vespa-Watch of de Vlaamse overheid.

© J. Haxaire

Om de overlast te verminderen kan er op verschillende niveaus worden ingegrepen. Nestverdelging is de meest courante optie in het bestrijdingsarsenaal. In geval van overlast, en als de locatie van het nest is gekend, kan men hiervoor kiezen. Afhankelijk van het type nest (primair/secundair) zijn er verschillende mogelijkheden over hoe de verdelging wordt aangepakt. Voor meer details wordt er verwezen naar de beheerregeling.

Als het nest niet kan worden verdelgd wegens praktische belemmeringen of als de locatie niet gekend is, kan men dicht bij bijenstanden de impact op de bijenkolonie verminderen door het plaatsen van elektrische harpen of selectieve vallen die jagende hoornaarwerksters doden of afvangen. In het voorjaar worden er ook selectieve vallen geplaatst om ontwakende koninginnen af te vangen en zo nieuwe nesten ter vermijden. Momenteel zijn er nog veel onbekenden over de effectiviteit hiervan en het effect op bijvangst. Meer info vind je op de website van Mijn Tuinlab >